Το εύδαιμον το ελεύθερον, το δ’ ελεύθερον το εύψυχον.
– Ευτυχισμένοι είναι οι ελεύθεροι και ελεύθεροι είναι οι γενναίοι. //
// Happy are the free and free are the brave.
Εικόνες από την καθημερινή ζωή του χωριού.
Ένα βίντεο-άλμπουμ με παλιές ξεθωριασμένες εικόνες, από την καθημερινή ζωή του Βαλτινού, φιγούρες από πλανόδιους και στεγασμένους επαγγελματίες κι από εργάτες γης, που πάλευαν για το μεροκάματο και την επιβίωση, με τον καθημερινό τους μόχθο.
Παλιά επαγγέλματα της αγροτικής υπαίθρου που, άλλα έφυγαν και χάθηκαν οριστικά, και άλλα συνεχίζουν να υπάρχουν και σήμερα, με μικρές ή μεγάλες παραλλαγές.
Νοσταλγικές εικόνες που αφηγούνται, με τον δικό τους τρόπο, τις ιστορίες και τις εμπειρίες, από ένα δύσκολο και λιτό εργασιακό βίο.
Τους κατέγραψε τυχαία ο φακός και αποθησαύρισε την ικμάδα τους και την γήινη υγρασία τους!
Μουσική: Μάνος Χατζιδάκις - Μίκης Θεοδωράκης
Θαλάσσιος περίπατος στο Πασαλιμάνι της δεκαετίας του 1950 με ένα ταλιράκι
Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς
Στα μεταπολεμικά χρόνια υπήρχαν διασκεδάσεις που δεν κόστιζαν και ομόρφαιναν την καθημερινότητα του κόσμου. Ανάμεσά τους ο θαλάσσιος περίπατος από το γραφικό Πασαλιμάνι με ένα ταλιράκι. Από κάθε συνοικία και γειτονιά του Πειραιά, τα κυριακάτικα απογεύματα, ο κόσμος κατέβαινε στο Πασαλιμάνι για να ξεσκάσει. Από τη Δραπετσώνα, την Αμφιάλη, τα Ταμπούρια, τον Κορυδαλλό, την Αγία-Σοφιά, τα Καμίνια, το Χατζηκυριάκειο, την Καλλίπολη και την Κοκκινιά γέμιζαν τα λεωφορεία. Μοναδικός ο περίπατος στο Πασαλιμάνι. Οικογένειες βολεύονταν με μια γκαζόζα και χάζευαν την κίνηση. Η νεολαία περπατούσε τιτιβίζοντας ερωτόλογα, ενώ ένας ολόκληρος κόσμος από ηλικιωμένους, γκαρσόνια και μικροπωλητές έφτιαχνε έναν όμορφο λαϊκό πίνακα.
Η περιοχή ήταν γεμάτη από κάθε λογής καταστήματα. Στην πλατεία συγκεντρωμένα και τα περίφημα θεάματα. Τρεις χειμερινοί και δύο θερινοί κινηματογράφοι, δύο χειμερινά θέατρα και ένα καλοκαιρινό. Στην αριστερή πλευρά της πλατείας, ασφαλτοστρωμένη λεωφόρος οδηγούσε προς την πλατεία Αλεξάνδρας, την Καστέλα και το Φάληρο. Από τη δεξιά πλευρά ο περιπατητής συναντούσε το Ναυτικό Μουσείο που ήταν ανοιχτό τις Κυριακές τα απογεύματα και παρακάτω, μες στη θάλασσα, ο ιστορικός Όμιλος των Ερετών. Απέναντι μια μάντρα όπου ο Καραγκιόζης έτερπε το κοινό του με το λαϊκό χιούμορ. Στη δεξιά άκρη του λιμανιού οι εγκαταστάσεις του Ολυμπιακού με το παραθαλάσσιο γήπεδο μπάσκετ και από πάνω το Ναυτικό Νοσοκομείο Πειραιώς, το «Ρωσσικό», όπως το αποκαλούσαν οι παλαιοί Πειραιώτες[1].
Βάρκες αραδιασμένες στο Πασαλιμάνι περιμένουν τους πελάτες για τον θαλάσσιο περίπατο με ένα ταλιράκι.
Το Πασαλιμάνι συγκέντρωνε τις Κυριακές περισσότερο κόσμο από κάθε άλλο μέρος της Αττικής. Χάριζε κάθε είδους διασκέδαση. Ακόμη και βαρκάδα. Κάτασπρες και πεντακάθαρες βαρκούλες περίμεναν τους επισκέπτες για μια ρομαντική βόλτα στο λιμανάκι. Με ένα δεκάρικο νοίκιαζε όποιος επιθυμούσε βαρκούλα για βόλτα μιας ώρας[2]. Αραδιασμένες οι βαρκούλες πλάι στο μουράγιο περίμεναν τους πελάτες για να λικνιστούν στα ήρεμα νερά του κολπίσκου. Αλλά και στην είσοδο του λιμανιού, βαρκούλες εκτελούσαν την τακτική συγκοινωνία από την Αλεξάνδρας μέχρι απέναντι, δηλαδή μέχρι τις εγκαταστάσεις του Ολυμπιακού και με ναύλο μόλις μία δραχμή. Έτσι, έβλεπε κανείς να πηγαινοέρχονται συνέχεια στο γραφικό λιμανάκι βαρκούλες με ζευγαράκια, εφηβικές συντροφιές και τραγούδια.
Επιβίβαση στην «Εριέττα».
Υπήρχε όμως και ο ακτοπλοϊκός θαλασσινός περίπατος, στον οποίο δεν χρειαζόταν να τραβάει κουπί ο ρομαντικός επιβάτης. Με ένα ταλιράκι απολάμβαναν ημίωρη θαλασσινή κρουαζιέρα. Από το απόγευμα ως τα μεσάνυκτα δύο καραβάκια είχαν αναλάβει τον ρόλο των τοπικών «κρουαζιερόπλοιων», η «Εριέττα» και η «Φανερωμένη». Αρκούσε να δρασκελίσεις το μαδέρι που οδηγούσε στα καθίσματα. Παιδιά, νέοι, κοπέλες, μεσόκοποι, γέροι απολάμβαναν την προσωρινή φυγή. Η βαρκάδα περιλάμβανε βόλτα προς τη δαντελωτή ακτή της Καστέλας. Ο λόφος του Προφήτη Ηλία και ο τρούλος της εκκλησιάς φάνταζαν διαφορετικά από την πλευρά της θάλασσας. Το ακατοίκητο νησάκι του Κουμουνδούρου, ο Ναυτικός Όμιλος, αλλά και τα γρι γρι που ξεκινούσαν για το ψάρεμα της νύχτας. Το καραβάκι συνέχιζε προς το Φάληρο και το Ελληνικό για να πάρει το δρόμο της επιστροφής. Πάλι η μπούκα του Πασαλιμανιού, το οποίο όταν φωτιζόταν με τα πολύχρωμα λαμπιόνια των κέντρων, ήταν πραγματικό πανόραμα.
Πρώτη δημοσίευση: Εφημερίδα «Δημοκρατία» 31 Οκτωβρίου 2013 σ. 40
Πεινασμένο παιδί στους δρόμους της Αθήνας. Προσωπική συλλογή Γεώργιου Χανδρινού
Λιμός - Μνήμες από την Κατοχή στην Ελλάδα
Λίγους μήνες μετά την είσοδο των Γερμανών στην Αθήνα (27 Απριλίου 1941), η πρωτεύουσα οδηγήθηκε σε αφανισμό λόγω της έλλειψης τροφίμων και η πείνα έπληξε τις ασθενέστερες τάξεις, τα παιδιά και τους ηλικιωμένους. Ημερολόγια της εποχής ζωντανεύουν την εικόνα της πόλης: «Στο δρόμο κυκλοφορούν φαντάσματα» θυμάται η Ελένη Βλάχου, «άνθρωποι με άτονο βλέμμα, με σκυμμένες πλάτες, κοκαλιασμένοι από το κρύο, αφανισμένοι από την πείνα. Καμιά φορά τους βλέπεις πεσμένους χάμω στο πεζοδρόμιο. Είναι ζωντανοί, πεθαμένοι;» «Η πείνα θερίζει» αναφέρει συγκλονισμένος και ο Ροζέ Μιλλιέξ, τότε διευθυντής του Γαλλικού Ινστιτούτου, «από Πανεπιστημίου ίσαμε το Ινστιτούτο είδα ακόμη δυο παιδάκια 14 – 15 χρονών το ένα, 7 – 8 το άλλο, να πέφτουν κάτω από την εξάντληση. Δεν υπάρχουν πια ούτε φέρετρα για τους νεκρούς».
Αθηναίοι ψάχνουν για τρόφιμα στα σκουπίδια,
1942. Προσωπική συλλογή Ιάσονα Χανδρινού
Σύμφωνα με τον Πολυμέρη Βόγλη η πείνα ήταν ένα σύνθετο φαινόμενο. «Ο πόλεμος και ο ναυτικός αποκλεισμός καθιστούσαν τις εισαγωγές τροφίμων αδύνατες και άρα οι διαθέσιμες ποσότητες περιορίστηκαν». Το ξεκίνημα του πολέμου και η επιστράτευση είχαν ως αποτέλεσμα τη μείωση της αγροτικής παραγωγής του 1941. «Μετά τη συνθηκολόγηση, Ιταλοί και Γερμανοί στρατιώτες επιδόθηκαν σε μεγάλης έκτασης πλιάτσικο, ενώ πολλά αγροτικά προϊόντα, όπως λάδι, φρούτα και καπνός, όταν δεν επιτάσσονταν από τα στρατεύματα κατοχής, αγοράζονταν σε εξευτελιστικές τιμές για να μεταφερθούν στο Ράιχ». Επιπλέον, ο λιμός εντάθηκε και από το γεγονός ότι η χώρα ήταν διαιρεμένη σε ζώνες κατοχής που η καθεμία είχε τα δικά της «σύνορα» και το δικό της νόμισμα με αποτέλεσμα να υπάρχει σοβαρός περιορισμός στη διακίνηση των αγαθών. Η απαραίτητη ανταλλαγή αγαθών μεταξύ αγροτικών περιοχών και αστικών κέντρων περιορίστηκε ακόμη περισσότερο γιατί το δεδομένα «υποανάπτυκτο δίκτυο μεταφορών και συγκοινωνιών είχε πληγεί σοβαρά εξαιτίας της επίταξης οχημάτων και καυσίμων και των καταστροφών στο οδικό και σιδηροδρομικό δίκτυο».
Η ανελέητη λεηλασία και η οικονομική εκμετάλλευση της χώρας από τους Γερμανούς κατακτητές οδήγησε στην κατάρρευση της τροφοδοσίας και της οικονομίας. Όπως αναφέρει ο Μ. Μαζάουερ «Το Υπουργείο Τροφίμων και Γεωργίας [του Ράιχ] γνώριζε το μέγεθος της κατάστασης, αλλά ήταν ενάντια στο να δοθεί οποιαδήποτε βοήθεια στην Ελλάδα». Τα στελέχη του υποστήριζαν ότι «δεν μπορούσαν να σταλούν σιτηρά στην Ελλάδα χωρίς να μπει σε κίνδυνο η τροφοδοσία της ίδιας της Γερμανίας». Η στάση τους μεθόδευσε τους μαζικούς θανάτους.
Ο λιμός του χειμώνα 1941 – 1942 είχε δραματικό αντίκτυπο στις μεγάλες πόλεις, κυρίως στην Αθήνα και τον Πειραιά, αλλά και στα μικρά άγονα νησιά. Στις 9 Ιουνίου 1941, οι κάτοικοι της Αθήνας ξεκίνησαν να λαμβάνουν τρόφιμα με δελτίο. Παράλληλα, η Μαύρη Αγορά έλαβε τεράστιες διαστάσεις. Σύμφωνα με τις πηγές της εποχής, το μεγαλύτερο μέρος της σοδειάς από την επαρχία δεν κατέληγε στην αγορά αλλά σε κερδοσκόπους και μεσάζοντες. Το παράνομο εμπόριο σχεδόν αντικατέστησε τις πραγματικές συναλλαγές και σε λίγους μήνες τα τρόφιμα είχαν σχεδόν εξαφανιστεί από τα ράφια των καταστημάτων. Συσσίτια άρχισαν να οργανώνονται από την εκκλησία, φιλανθρωπικές οργανώσεις και τον Ερυθρό Σταυρό.
Στην πρωτεύουσα την περίοδο 1941 – 1942 πέθαναν από τον λιμό κατά προσέγγιση 45.000 άνθρωποι, ενώ στη Θεσσαλονίκη το χρονικό διάστημα 1942 – 1943 απεβίωσαν από ασιτία - σε συνδυασμό και με την ελονοσία - περίπου 5.000 άνθρωποι.
Στην ελληνική συλλογική μνήμη η οδύνη του λιμού παραμένει ένα από τα ισχυρότερα μελανά στοιχεία της γερμανικής κατοχής. Όπως και πάλι μαρτυρεί ο Ροζέ Μιλλιέξ: «Πώς να ξεχάσουμε εκείνα τα μικρά τραγικά πρόσωπα τα σκαμμένα από την πείνα, τα χωρίς χαρά, που δεν ήξεραν πια να χαμογελούν, με το δέρμα κολλημένο πάνω στα πλευρά, με τους σπονδύλους των κινουμένων αυτών σκελετών να προεξέχουν, εκείνες τις κνήμες που είχαν γίνει σαν καλάμια και ήταν τόσο εύθραυστες ώστε παιδιά οκτώ χρονών έπρεπε να στηρίζονται σαν γέροι με μπαστούνια ή να τα σηκώνουν σαν βρέφη στα χέρια».
Ενδεικτική βιβλιογραφία
Πολυμέρης Βόγλης, Η ελληνική κοινωνία στην Κατοχή 1941 – 1944, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2010
Oι μεγαλύτεροι μπεκρήδες των Αθηνών και ο σύλλογός τους το 1932
Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Οίνου μια ιστορική αναδρομή στην Αθήνα του 1932 και του συλλόγους «βαρελοφρόνων» που έφερναν βόλτα τις ταβέρνες και αξιολογούσαν την ποιότητα του βαρελίσιου κρασιού
Αν δεν το πήρατε χαμπάρι γιορτάσθηκε αυτή την εβδομάδα η Παγκόσμιος Ημέρα Οίνου. Αφορμή για μας να σας περιγράψουμε ένα διαφορετικό Σύλλογο Μπεκρήδων στην Αθήνα του 1932!
Χαράγματα Πρωτομαγιάς! Μια, δύο, τρείς… πέντε σκιές γλίστρησαν προς την σπηλιά του Σωκράτους, η μια πίσω από την άλλη, αφήνοντας έξω από τη σπηλιά από ένα σαραβαλιασμένο καλαθάκι με λίγες πρασινάδες και θυμάρι και σαν ηχώ τις τελευταίες βραχνές νότες του τραγουδιού της εποχής….
Τους μπεκρήδες σαν δικάσουνε … δίκαια θα μας κρεμάσουνε!
Από μακριά τα καλαθάκια στη γραμμή, φαντάζανε στο αχνό φώς της αυγής σαν εξωτικοί σκοποί μυστηριώδους κρησφύγετου! Πλησιάσαμε από περιέργεια να δούμε περί τίνος επρόκειτο. Κι’ ακούσαμε μια επιβλητική βραχνή φωνή: -Ντρίν, ντρίν, ντρίν ( με το στόμα) άρχεται η συνεδρίαση. Συνωμότες! Πέρασε από το μυαλό μας και πλησιάσαμε περισσότερο. Μπόχα κρασίλας όμως μας πήρε από τα μούτρα, για να διασκεδασθούν αι υπόνοιές μας. Έπειτα ακούσθηκε πάλιν η βραχνή φωνή, στην απόλυτη ησυχία. -Για να πετύχουμε τον ιερό σκοπό μας και να σώσουμε την ανθρωπότητα, πρέπει να έχουμε σύλλογο. Τον ιδρύουμε τώρα και εγώ, ο Χαράλαμπος Μπατζανέμης, γίνομαι Πρόεδρος.
-Πρόεδρος… Πρόεδρος, επανέλαβαν μερικοί και συνέχισε πια ο ρήτορας σαν κύριος Πρόεδρος.
-Αντιπρόεδρος θα είναι ο Μπέκρος Μπάκας ή Κοιλιάς. Γενικός γραμματεύς ο Παναγιώτης Κατοσταράκιας. Γενικός ταμίας ο Γιώργης Γκόγκας και σύμβουλοι η Κατίνα η Σακκουλού, η Βαρβάρα η Ντολαπού και ο Πέτρος Ούζος ή Έρχεται. Εξελεγκτική επιτροπή θα βάλω τον Παγώνα ή Θυμαράκια.
Ο τελευταίος φαίνεται πώς θα κοιμότανε γιατί στο άκουσμα του ονόματός του, μαχμουρλίδικα πήρε το λόγο, μη γνωρίζων γιατί μιλούσαν. -Ο Θυμαράκιας είναι εν τάξει, Μπατζανέμη. Από χθες το πρωί τις τάραξε τις ταβέρνες! Η παρεξήγηση διορθώθηκε και σε λίγο νεκρική σιγή ξαπλωνόταν στη σπηλιά, αφού ο κύριος Πρόεδρος έδωσε την πρώτη του διαταγή: -Αύριο στη μισή, όλοι του Συλλόγου στην ταβέρνα του Κουμουνδούρου. Να έρθετε νηστικοί για να γιορτάσουμε την ίδρυση του σωματείου μας.
Έτσι ιδρύθηκε ο πιο περίεργος των συλλόγων. Και χθες το μεσημέρι γιόρτασαν την ίδρυσή του. Τρείς όμως ήρθαν μονάχα. Ο Πρόεδρος Μπατζανέμης, ο γεν. γραμματεύς Παγώνας ή Γκόγκας και η εξελεγκτική επιτροπή… Θυμαράκιας! Ο Πρόεδρος ήταν όλο νεύρα. -Τους αφιλότιμους. Δεν με άκουσαν και θα πήγανε να πιουν πουθενά αλλού. Γρήγορα όμως τους λησμόνησε, μπροστά στις μισές, πού πηγαινοερχόντανε, κάθε μια για κάθε έναν και ανέκτησε το κέφι του. Τότε τον πλησιάσαμε και του πήραμε συνέντευξη. -Τι θα κάνει ο σύλλογος; -Θα ζητήσουμε από την κυβέρνηση το εφ’ άπαξ. Έστω και εις είδος.
Εκείνη τη στιγμή ο Θυμαράκιας έβαλε χέρι στη μισή. Ο Πρόεδρος θύμωσε. -Αυτό, ρε, πού κάνεις όταν ο Πρόεδρος δίνει επίσημες δηλώσεις, είναι βιαιοπραγία κατ’ ανωτέρου!
Και συνέχισε: -Έχω υποβάλει μάλιστα και υπόμνημα στον Τσαλδάρη. Να στο διαβάσω. Και έβγαλε ένα χειρόγραφο, από το οποίον διάβασε: -Κύριε Πρόεδρε. Όλα μας τα χρόνια δουλέψαμε για την ιδεολογία και τελευταία πού έπρεπε και μείς να πιούμε με τη ψυχή μας, πουλάμε θυμάρι για να οικονομήσουμε λίγες μισές!
»Ρίξτε, κύριε Πρόεδρε τον προβολέα σας και σε μας τους πτωχούς τους «θυμαράκηδες» και κανόνισέ μας ένα εφ’ άπαξ σε ρετσίνα. Λάβε υπόψη σου, κύριε Πρόεδρε, πώς το μεγαλύτερο εισόδημα έχει η Ελλάς από το ρετσινάτο πού έχει και ράδιο, όπως λέγει ένας Γερμανός καθηγητής.
Υστερα από κάμποσες μισές συνεχίσαμε τη συνέντευξη. -Δεν μού λές, Μπατζανέμη, πόσο πίνετε στην καθισιά σας; -Πρώτα-πρώτα δεν καθόμαστε. Φέρνουμε βόλτες τις ταβέρνες από τις 10 το πρωί ως τις δύο, τρείς τα μεσάνυχτα. -Οι καφετζήδες, επεμβαίνει ο Θυμαράκιας, μας κάνανε μήνυση γιατί, λέει, δυσφημίζουμε τον καφέ. -Για να δεις πόσο πίνουμε, συνεχίζει ο Μπατζανέμης, να λάβεις υπόψη σου πώς 6 άτομα με μιας δραχμής χαψιά μεζέ, πληρώσαμε 172 δραχμές ρετσίνα. Και η γυναίκες πίνουν, Μπατζανέμη; -Καλά είσαι. Η Σακκουλού και η Βαρβάρα είναι σφουγγάρια.
Μετά πήρε το λόγο ο Θυμαράκιας και μας μίλησε για το μεθύσι. -Άκου δω! Το μεθύσι έχει τρία στάδια. Στο πρώτο γίνεσαι, θαρρείς πώς γίνεσαι, το ίδιο κάνει, όμορφος κι’ έχεις το νου σου όλο το στρίψιμο του μουστακιού. Το δεύτερο στάδιο σε κάνει ποιητή και εγωιστή. Πιστεύης πώς όλα τα ξέρεις. Στο τρίτο στάδιο γίνεσαι γουρούνι και κυλιέσαι στη λάσπη. -Δεν μού λες κύριε … εξελεγκτική επιτροπή, έπειτα από τον Μπατζανέμη ποιος πίνει πιο πολύ; -Ο Πέτρος ο … Έρχεται. Στη καθισιά του 300 δράμια ούζο και μια κι’ εκατό σαν θέλει να κάνει κέφι. -Ρετσίνα πίνει; -… Μερόνυχτα! -Και πού μένετε; -Δεν έχουμε σπίτια. Κοιμόμαστε όπου μεθύσουμε! Γραφεία μόνο του συλλόγου έχουμε. -Πού; -Εδώ στη σπηλιά του Σωκράτη!
Αυτοί είναι οι μεγαλύτεροι μπεκρήδες και τύποι των Αθηνών. Το απογευματάκι στους γύρω λόφους κόβουν θυμάρι και γεμίζουν μ’ αυτό τα καλαθάκια τους. Έπειτα το βραδάκι φέρνουν βόλτα τις ταβέρνες, προσφέρουν στους θαμώνες λίγο θυμάρι και με τα λεπτά που μαζεύουν πίνουν ρετσίνα, με τις μισές και τις οκάδες … Βασισμένο σε ρεπορτάζ της εφημερίδας ¨Ακρόπολις¨ 1932. Υπογράφει ο Ν Καπίσογλου.
Να προσθέσω ότι τέτοιοι Σύλλογοι και ανάλογες Επιτροπές-Κομιτάτα έφερναν βόλτα τις ταβέρνες και αξιολογούσαν την ποιότητα του βαρελίσιου κρασιού. Ρετσίνα ή Κοκκινέλι. Η γνώμη τους μετρούσε ιδιαίτερα... Για περισσότερα δείτε εδώ: Θωμάς Σιταράς, Αθηναιογράφος- Συγγραφέας, FB: Σιταράς Θωμάς
Το εύδαιμον το ελεύθερον, το δ’ ελεύθερον το εύψυχον.
– Ευτυχισμένοι είναι οι ελεύθεροι και ελεύθεροι είναι οι γενναίοι. //
// Happy are the free and free are the brave.
